SON SÖZ
Türk kültür ve inanç tarihi ortaya çıkarmaya çalışırken; Alevi Türkmen kıyım ve yakımı arar ara yüzlerce yıl sürdürülmüştür. Bu tarihi süreç içinde bir çok belge yok edilse de “Halkın Hafızası”n da yok olmamış, günümüze kadar söylenceler halinde gelmiştir. Bu yerel araştırmalarımızda “ne kadar çok öğrendiksek, o kadar az bildiğimizin farkına vardık”. Onun için bir tek bu araştırmamız; “Alevi Türkmen Deryası”dan aldığımız bir yudum demdir.
Anadolu uygarlığı; çelişkilerle dolu, heterojen yüzlerce uygarlığın gelgitlerinin olduğu asimetrik bir bütünlüktür. Anadolu’ya göçeden “Bozkır Kültür”lü Türkmenlerle daha önce varolan yerleşik “merkezi kent ve köy kültür”lü kavimlerin İslamlaşması sonucu ortak bir kültür ve inanç doğmuştur. İslami daire içinde on bin yıllık tarihi süreçten gelen örf, töre, kült gibi öğeler; “Anadolu coğrafi havuzu”nda harmanlanıp yoğrularak yepyeni bir biçim almıştır. İşte, İslam'ın “Anadolulaşan” bu akılcı algılama ve uygulamasını “Alevilik” kavramıyla açıklıyoruz. Aleviliğin odağında insan vardır.Bu nedenle Alevilik evrensel bir öğretidir.
Aleviliğin üç temel dayanağı vardır: Birincisi inanç öğesi, temeli “Tevhid”dir. İkincisi kültürel boyutu, çok kültürlü ve kültlüdür.Üçüncüsü toplumsal yaşama biçimi, yaşam kuramının temel kurumu “Musahiplik”tir ve “Malı mala, canı cana katma” anlayışıdır. Toplumsal boyutu ise “Kamil Toplum”dur ki, İmam Cafer Buyruğu’nda teorik olarak “Rıza Kenti” tasarımıyla öngörülmüştür. Alevilik İslamiyet’in içinde olup, “yol bir sürek binbir” çoğulculuğu ve katılıncılığı ile, yerel kültürler, kültler ve farklı töresel yaşam tarzılarıyla da evrensel öğreti olarak “Heterodoks İslamı” temsil etmektedir
Şeyh Hasan da Aleviliğin üç temel kuramını kurumsal olarak Anadolu’da uygulayan
bir “mürşit-dede” ve bilge bir müştehid’tir. Bölgesinin Türkleşmesi ve İslamlaşmasını sağlayan “kolonizatör Türkmen şeyhi ve boy beyi”dır. Aynı zamanda Selçuklu Devlet erkinde belirli bir dönem görev yapan “ricâl”dan ve aşireti ile fetihlere katılan askeri komutandır.
DİPNOTLARI VE KAYNAKÇA :
1. Abdulkadir İNAN: Tarihte ve Bugün Şamanizm,Materyaller ve Araştirmalar II.Bas., TTK.Yay.Ank.l972 s.66.
2. Dr.A.Muhibbe Darga: Hitit Mimarluği/l,Yapi Sanatı,Arkeolojik ve Filolojik Veriler, İÜ. Ed.Fak.Yay.İst. 1985 s.151
3. Burhan OĞUZ: Türkiye Halkinin Kültür Kökenlerı Cilt:2,Doğu-Bati Yay.İst.1980, s.266-273
4.a) Ömer Lütfi Barkan: Türkiye’de Toprak Meselesi,Toplu Eserler-l,Gözlem yay.İst.l980 , s.819
4.b) Necdet Sakaoğlu: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Tarih Sözlüğü,İletişim Yay.İst.l985 s.137
5. Osman Turan: “Türkiye Selçuklulari” Hakinda Resmi Vesikalar: Metin,Tercüme ve Araştirmalar. 2.Bas. TTK.yay.Ank.1988 s.55 ve 182 bkz.
5a) Mezartaşları ve belgeler için Bakınız:Nazmi Sevgen: “Efsaneden Hakikate”, Tarih Dünyası, Sayı:12 1951 s.882-*Ümit Serdaroğlu: “Aşağı Fırat Havzasıda Araştırmalar-1975” ODTÜ.Yay.Ank.1977-*Mehmet Özdoğan: “Aşağı Fırat Havzası 1977 Yüzey Araştırmaları”, ODTÜ.Yay. İst.1977-*Dr.İsmail Kaygusuz: “Bir Doğu Anadolu Köyünün Kültürel Geçmişi Üzerine Araştırma,Onar Dede Mezarliği ve Adi Bilinmeyen Bir Türk Kolonizatörü, Şeyh Hasan Oner”Ark.ve San.Yay.İst.1983, B.O.Arşivindeki fermanlar.
5.b)İsmail Onarli: “Şeyh Hasan Ocağı ve Aşireti” Gazi Üniversitesi “Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Veli Arıştırma Merkezi” yayın organı “Hacı Bektaş Veli araştırma dergisi” Sayı: Kış’99/12, Aralık 1999 Ank. Ve aynı derginin Yıl:6, Sayı : Yaz’2000/14 , Nisan-Mayıs-Haziran 2000’de: “Şeyh Hasanlı Aşiretleri Konfederasyonu Oymak ve Obalarının Yerleşik Yörelerindeki Söylence ve İnanç Motiflerinin Nesnel ve Tarihsel Temelleri” ve yine aynı derginin Sayı:Güz’2000/15, Temmuz-Ağustos-Eylül 2000’de : “Dersim’de Bazı Gelenekler ve İnanç Motifleri” adıyla 3 makale yayınlanmıştır. Daha geniş bilgi için bu makalelere bakınız.
6.a) Verani sözcük olarak: Haramdan kaçınan, din buyruklarına bağlı, doğru yolda giden anlamındadır.
6.b) Ahmed Yesevi (ö.1167/9)’nin hocası da olan Yusuf Hamedani (ö.1140)’nin öğrencisi Abdel Halik el Gucvani (Ö.1120) yirmi iki yaşına kadar Malatya’da yaşamıştır. Gucvani araclığı ile yol zinciri Halvetiyye Şeyhi İbrahim Zâhid-i Giylani (Ö.1296) ’inin kızı Bibi Fatma ile Pir-i Tork Şeyh Safiyyüddin (1252-1335) eviliğinden Safeviliğe değin uzanmaktadır.Bu tarihi şahsiyet araştırma bölgemiz için önemli bir durumdur. “Hâcegan” ekolünü kurucusu Hamadani ve öğrencisi Gucvani muhtemelen bu yöreyi de etkilemişlerdir. Arapgir bölgesinde Sünni ve Alevi köylerinde okumuş bilgin yaşlı Kocalara “Hâce ya da CECE” denmektedir ki, bu ekolle bir bağlantı ihtimali vardır.
7. Prof.Dr.Faruk Sümer: “Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri-Boy Teşkilati-Destanlari, 3.Bas.,Eylül 1980,Ana Yay.s.35-36, 109, 549
8. Dr.İsmail Kaygusuz:Age.1983 s.15, Resim 23 ve 24
9. Şeyh Hasan Söylencelerinde temel aldığımız kişiler: Onar Köyünden Hızır Dede, Pınarlar Köyü’nden Şıh İsmail (Nimri Dede), Tabanbükü Köyü’nden İsmail Gültekin ve İbrahim
Karaduman dedeler, Kumlutarla Köyü’nden Ali Kıran’dir. Anılan şahısların anlattıklarıyla,
diğer yörelerde dinlediklerimizle örtüşen yönleri baz alınarak, tarihsel kesitlerine oturmaya
özen gösterdik. Çünkü söylence versiyonlari oldukça farklılıklar göstermektedir. (Şeyh Hasan ve Şeyh Ahmet ile ilğili bir söylence de Birecik’te Türbesi bulunan bir başka Şeyh Hasan ile karıştırılmaktadır. Diğer yandan Erzincan’ın Ilıç İlçesi Kuruçay Nahiye’sine bağlı KİRZİ (Balkaya) Köyü halkı bir düşeği “Şeyh Hasan Baba” türbesine dönüştürmüşlerdir. Şıh Hasan Baba yatırı dedikleri bu makam; İslamkendi, Kuşkışla ve Bizgi (Konukçu) köyleri yol kavışağında ki Kuruçay deresi kenarındadır. Erzincan’ın Mılla köyü’nde de Şeyh Hasan ve Şeyh Ahmet ile geyik üzerine ve göletle ilğili Söylenceleri vardır. Türkmen Köyleri olan bu yerleri muhtemelen Şeyh Hasan fethetmiştir.)
10. Bodik Şecerelerine ilişik bir belgeden alinarak özetlenmiştir.Bodik Tomarlari çok çeşitlilik arzetmektedir. Çoğu belgenin altinadki mühür ve imzalar kesildiği için diğer belgelere daha çok bir söylence nazariyla bakmak gerekliğinden haraket ettik.
10.a) “Instıtut Francais De Demas: Le Pays Des Aloovites Par; Jacques Weulerssee, 1.Tours Arraut, Cie, Maitres Imprımeurs –1940” adlı eserde Akrat bölgesinin haritasını da vermektedir.
11.a) Prof.Dr.Mehmet Altan Köymen: “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Cilt-II: İkinci İmparatorluk devri, TTK.Yay.2.Bas.,Ank.,1984 s.475,489
11.b) Alaaddin Ata Melik Cüveyni: “Tarih-i Cihangüşa” Çeviren: Mürsel Öztürk, Kül.Bak.Yay. 1999 Ank.
12. Prof.Dr.İbrahim Kafesoğlu: “Harezmşahlar Devleti Tarihi” TTK.l992 Ank.
13.Claude Cahen: “Pre-Ottoman Tukey”,London l968 s.110-111’den akt.Kaygusuz age.s.17
14. Dr.İ.Kaygusuz: Age. s. 31; Belgenin aslı Asım Bayrak’ta olup İstanbul-Beşiktaş-Balmumcu’da ikamet etmektedir.
15. Al Hamawi “al-Tarıkh-l al-Mansuri, s.340”dan akt.: Farhad Daftarı, “The Isma’ilis: their History and Doctrines” C.U.P, New-York 1990 s.420”den Akt. Dr.İsmail Kaygusuz: “Babailer ve Babai Ayaklanması”, Yol Dergisi Sayı 7 eylül-ekim 2001 s.11
16. Dr.İsmail Kaygusuz “Alevilik İnanç, Kültür, Siyaset Tarihi ve Uluları” 1.Cilt Alev Yay. İst.1995 Bakınız. Ve, “Isparta-Semirkent-Uluğbey kasabasında türbesi bulunan Veli Baba menakıbnamesi ve soyağacında gördüğümüz çok önemli bir husus da Battal Gazi'nin - diğer adıyla Cafer el-Gazi'nin - de Zeyd'in soyundan geldiğinin açıklığa kavuşmasıdır. Ebi Cafer Muhammed ile amca çocukları olmaktadır. Babaları Hasan ve Hüseyin Gazi, sınır kenti Malatya'da birer İslam bahadırıdırlar. Battal Gazi'nin de aynı yolu seçtiği, günümüzde bile zevkle okunan maceralarından açıkça bellidir. Ancak Ebi Cafer Muhammed'in otuz yıl boyunca imamlık, hatiplik yaptığına bakılırsa o ``ilim-irfan''ı seçmişti.Ali-yyül Medeni, kabilecek 830'larda Malatya'ya geldiğinde, kentin emiri Ömer ibn Abdullah el-Akta idi. Gerek Bizans ve gerekse İslam sınır kentleri o dönemlerde, merkezden uzak olduklarından çok kere bağımsız hareket eden otonom çevrelere dönüşmüştü. Bu Anadolu sınır kentlerinde yaşayan halklar, birbirinden nefret etmeyen bir tablo oluşturmuş, kuvvetler dengesinde yeni İslam-Bizans ilişkisi yaratma çabasına girmişlerdi. (Alain Ducellier, Byzance et le Monde Orthodoxe, Paris-1986, s.133). Hristiyanlık ve İslam ortodoksluğu ile yine iki dinin heterodoksizminin içiçe girdiği, dostluğun düşmanlığın, yiğitliğin kahpeliğin ve savaşın birarada yaşandığı bir bölgeydi burası. 833-34'den itibaren Hurremiye hareketinin aldığı ilk yenilgiden sonra 2 bin Babek savaşçısı, aralarındaki anlaşma gereğince, Bizans'a girmişti. Başlarında ünlü komutanları Nasr Theophobos bulunuyordu. Nasr, Bizans imparatoru Theophilos'un 837 yılında Abbasi'lere karşı yaptığı Sozopetra (Doğanşehir) savaşında büyük rol oynamıştı. Ama aynı yıl, Hurremilerin önderi Babek, Bizans'tan boş yere yardım bekledi. Yine bu dönemde Paulikien'ler (Polikyenler) Fırat'ın doğusuna, kıvrım yaptığı Bizans arazisine yerleşmişler ve Malatya emiri ile dostluk ilişkisi içinde bulunuyorlardı. Bizans'ın Anadolu eyaletlerine (Thema'lara) akınlar yapıp, yağmalarla yaşıyorlardı.
İlk önceleri, Emir'in onlara bağışlamış olduğu Arguvan'a yerleşen Paulikienler, önderleri Karbeas'ın yönetiminde 845 yıllarında Tephrike (Divriği) kalesinde, tam asker ruhlu bir devlet merkezi kurdular. Bu, Müslümanlar için 856, 859, 861 yıllarındaki Bizans saldırıları sırasında hazır güç oldu. Ancak sınır boyları otonomizminin özelliği olarak, Paulikienler 863'deki Emir Ömer İbn Abdullah'ın ölümü ve Müslümanların yenilgisiyle sonlanan büyük sefere katılmadılar.” (Alain Ducellier, agy, s.134. Karş.: Georg Ostrogorsky, Çeviren: Fikret Işıltan, Bizans Devleti Tarihi, Ankara-1981, s.195 ve 207)
Bizans Orduları Malatya’yı ise 19 Mayıs 934’de ele geçirir. Fırat havzasındaki bütün Pavlikien kale ve yerleşim birimlerin yıkar. Yakadıkların batıya sürer. Her ne kadar Bizanslılar Paulikienleri 10-11 yüzyılda Trakya va Balkanlara bölgeden zorla göç ettirsede;13.yüzyıl başlarında Heterodoks Hırıstıyan “Paulikienler” ile Heterodoks İslami zümreler Malatya ve çevresinde yaşamaktadırlar.
17.a) Greory Abû’l-Farac (Bar Hebraeus): “Abû’l-Farac Tarihi”,Cilt:İİ, Çev.: Ömer Riza
Doğrul, TTK. yay.Ank.1987, 2.Bas.s.491-505
17-b) İbrahim Artuk: “Ala Ed-Din Keykubat’in Meliklik Devri Sikkeleri” Belleten Cilt:XLİV
Nisan 1980 Say:174 TTK.Yay.267-268
17-c) Mevlut OĞUZ: “Malatya Tarihi”, İst.1985 s.89-90
18. İbni Bibi :“Selçukli Devletleri Tarihi-2” S.129’da Alâüddin Keykubat’in Minşar Kalesinde 7 yıl mahpus kalip 616 (1219) da tahta oturduğunu yazmaktadir.
19. Şeyh Hasan Köyü’den İsmail Gültekin ve Adaf Köyünden Ali Kıran’ın anlatımlarından özetlenmiştir.
20.Dr.İ.Kaygusuz : 1983, Age.s.33, ve; Belgenin orjinali Arapgir eşrafından Küçük Hüseyin Beyin torunlarından Asım bayraktadır. Asım Bayrak’ta bulunan ve Hz.Fatıma’ın tası olduğu söylenen ve etrafı Kuran ayetleriyle işli Tas ise; içine konan su içildiğinde Kadın doğumlarına, yılan ve akrep zehirlenmelerine iyi geldiği söylenmektedir.Şeyh Hasan’ın papuçlarıda yine Arapgir Osmanpaşa Mahallesinde başka bir ailede olup,ağız eğriliği, sırt ağrıları gibi hastalıklarına sürünce iyi ettiğine inanılmaktadır.
21.a) BKZ.: Prof.Dr.Ömer Lütfi Barkan,Age. ve Zeki Arıkan: “1518 (924) Tarihli Çemişgezek Livası Kanunnâmesi”, İ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, Sayı:34 İst. 1984 s.101-122 ve . Doç.Dr.M.Mehdi İLHAN: “XVI.Yüz yılın ilk Yarısında Dıyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tarihli Tapu Tahrir Defterinden Notlar”, AÜ. DTCF. Tarih Bölümü,Cilt:XVI-Sayi:26 Yıl:1994’den ayrı basım. Ank.l994
21.b) M.Orhan Bayrak: “Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu” Remzi Kit.,2.Bas.İst.1982 s.450
22. F.W.Hasluck; “Bektaşi Tetkikleri” İst.1928, Çev.: Ragıp Hulusi ile J.G.Taylor:” 1868, Journal Of a tour in Armenia, Kurdistan and Upper Mesopotamia, with notes on researches in the Deyrsim Dagh, in 1866”: “Journal of the Royal Geographic Society-38 bakınız.
23. Prof.Dr.Faruk Sümer: “Safavi Devletinin Kuruluşu ve Gelişiminde Anadolu Türklerinin Rolü” Ank.1976 ( Arapgirlü Oymağı ve Emir Ali Kuli Beğ Bölümler) ve Elimizdeki o döneme ait Mahkeme Dilekçesi ile B.O. Arşiv belgeleri mevcuttur.
24. O yıl ki “Arapgir Postası gazetesi” ile “Yeşil Arapgir” (Büyük Arapgir Şöleni) adlı kitap, Özel baskı 17 Aralık 1994 İst. Tekin ARS.Ltd.Şti yay. bkz.
25. İsmail ONARLI: “Ahiler ve Alevilik, Onar Dede ve Ahi Teşkilatlanmasındaki Rolü”, Cem Dergisi Sayı:97-98-99, Ocak-Şubat-Mart 2000 Bkz.
26. Mikail Bayram: “Ahi Evren ve Ahi Teşkilatı’nın Kuruluşu”, Damla Yay.Matb. Konya 1991 s.26-27-28 ve 129; Dipnot-37 : Abdu’l-Halık el-Endelusi’nin “Ahkâmu’l-Kubra” adlı eserinin Sadrü’d-din Konevi’den intikal eden nüshasının (Yusufağa Ktp.nr.1050-1055), Sema ve Kırat kayıtlarında bu esei mütalaa eden bilgilerin adları geçmektedir.
27. Yusufağa Kütp.nr.: 4668,7841,7843,7847’deki eserlerde bu tür kayıtlar mevcuttur. (Mecdüddin İshak: Selçuklu Sultanı I.Giyasüddin Keyhusrev’in dostu olup, kendinden sonra tahta geçen Malatya Meliki şehzade I.İzzettin Keykâvus’da öğretmenidir.Sadrüddin-i Konevi; Mecdüddin İshak’in oğludur. H.605 (M.1207) de Malatya’da doğmuştır. Babasını ölümünden sonra annesi ile evlenen Şeyh Ekber Muhiddin Arabi tarafindan büyütülmüş ve eğitilmiştir. Konya’da devrinin çok zenginlerindendir. Mevlana (ö.1273)’nin cenaze namazını kıldıktan sekiz ay sonra 16 Muharrem 673 (M.1274) Pazar günü ölmüştür.)
28.İsmail ONARLI: “Cemevlerinin Tarihsel Kökenleri ve Mimari”, I-II-III-IV, Cem Dergisi Sayı: 81-82-83-84, Ağustos-Eylül-Ekim-Kasım 1998 İst.
29.EMEL ESİN; “Tengrilik” (Türklerde Gök Tapınağına Dâir); Sanat Tarihi Yıllığı, İÜEF. Sanat Tarihi Araştırma Merkezi-1982: Ed.Fak.Mat.İst.1983 s.35 ve devamı
Anasayfa
