Anasayfa
Demeter. Homeros destanlarında "güzel saçlı kraliçe", "güzel örgülü Demeter" diye anılan toprak ve bereket tanrıçası Demeter (adını "Ge-meter" toprak ana olarak açıklananlar vardır) Hesiodos’a göre Kronos’la Rheia’nın kızı, ikinci tanrı kuşagındandır T ab. 5). Rheia’nın ilk kızı Hestia’dan hemen sonra doğmuştur. Öyküsünü kısaca şöyle an-kör Hesiodos (Theog. 911 vd.):
Demeter’in de yatağına girdi Zeus.
Canlıları doyuran, tarlalar tanrıçasının.
Ak kollu Persephone’yi doğurdu Demeter,
yeraltı tanrısı Aidoneus
kaçırdı onu anasının koynundan
ve bilge Zeus bıraktı kızını ona.
Demeter ekinleri ve özellikle buğdayı simgeler, onun tek efsanesi mevsimleri simgeleyen bir efsanedir. Bu efsane Yunan dünyası-am daha çok buğday üreten bölgelerinde ge-İşmiş, tutunmuştur. En çok tapıldıgı yerler Eteusis ve Sicilya ovalarıdır, ama tapımına Girit’te, Trakya’da ve Peloponnesos’ta rastlanır.
Demeter tapımında da, efsanesinde de kızı Persephone’den ayrılmaz. Kimi zaman "Kore" (genç kız) adıyla anılan Persephone ile Demeter’e "iki tanrıça" denir. Persepho-ne’nin Aidoneus, yani yeraltı tanrısı Hades tarafından kaçırılması Demeter kültünün de merkezindedir, tanrıçanın Eleusis’te kutlanan myster’lerinde de bu efsanenin derin sırlarına ermekle Demeter erenleri arasına karışılırdı.
Bu efsaneyi E. Peterich’in "Küçük Yunan Mitologyası"nda (M. Eg. B. yayınları, çeviren S. Baydur) anlatıldığı gibi alalım:
"Persephone bir gün oyun arkadaşlarıyla birlikte çayırda çiçek toplarken birdenbire yer yarılmış, tanrı Hades arabasıyla dışarı çıkagelmiş, kızı yakaladığı gibi kaçıp gitmiş. Ümitsizlikten ne yapacağını bilmeyen tanrı ana, kızını araya araya bütün dünyada dolaşmadık yer bırakmamış. Sonunda her şeyi gören ve bilen güneş tanrı Helios Kore’nin bulunduğu yeri söylemiş. Bunun üzerine Demeter Olympos’tan kaçmış, yüreği sızlayarak ıssız bir yere çekilmiş. Onun küsmesiyle toprağın bereketi kalmamış, insanlar kıtlık tehlikesine uğramışlar. Zeus boşuna onu barıştırmaya çalışmış, boşuna Hades’ten kızı geri vermesini istemiş: Tanrı kadın yalvarmalara kulak vermiyor, kendisine Hades’in sunduğu nar meyvesini yemiş olan Persephone bu sevgi büyüsüyle yeraltı hâkimine bağlanmış bulunuyormuş. Bütün yalvarmalarının boşa gittiğini gören Zeus, Persephone’nin yılın üçte ikisini yani çiçek açma ve meyve zamanını, anası Demeter’in, geri kalan üçte birini, yani kışı da kocası Hades’in yanında geçirmesini kararlaştırmış. Böylelikle toprağa yeniden bereket gelmiş.
Sıkıntılarla dolu bu dolaşmaları sırasında Demeter bir kocakarı kılığına girmiş olarak Eleusis kralı Keleos’un evine uğramış. Kralın karısı Metaneira karşısındakinin tanrı olduğunu anlayamamış. Demeter’e oğlu Demo-phon’u bakmak, büyütmek üzere vermiş. Demeter bir tanrı besliyormuş gibi çocuğu nektar ve ambrosia ile beslemiş. Bir gün Metaneira sütnineyi çocuğu alevler içine tutarken yakalamış. Çok korkmuş olan kraliçeye tanrıça kim olduğunu söylemiş, büyük bir işi bozduğunu bildirmiş: Demophon alevler içinde bütün dünya bağlarından kurtulup temizlenerek tanrı olacakmış; şimdiyse bir ölümlü olarak kalmış.
Başka masallara göre, Demophon’un erkek kardeşi Triptolemos tanrının evlatlığıy-mış. Triptolemos kanatlan bulunan sihirli bir arabayla bütün dünyayı dolaşıyor, insanlara tarla bakımını ve Demeter tapımını öğreti-yormuş. Anlatıldığına göre, tanrı kadının kendisi Keleos’la oğullarına Eleusis’teki Demeter tapınağını kurmak öğüdünü vermiş. Bu tapınağın mysteria denilen gizli tapımı bütün eskiçağ boyunca büyük bir saygı görüyordu" (Eieusis, Keleos, Metaneira, Triptolemos).
Demeter’in İasion adlı bir ölümlüyle macerası da anlatılır. Bu macera tanrıçaların ölümlü erkeklerle sevişmelerine bir örnek olarak gösterilir (Od. V. 125) ve İasion’dan zenginliği, bolluğu simgeleyen Plutos adlı bir oğlu olur (İasion, Plutos).
Atina’da her ekim ayında yalnız kadınların katıldıkları "Thesmophoria" bayramı kutlanır ve iki tanrıçaya da "thesmophoriai" yani yasa getiren, insanlara doğal yasaları öğreten tanrıçalar denirdi. Aristophanes "Thesmophoria Bayramını Kutlayan Kadınlar" adıyla bir komedya yazarak, kadınların nasıl bu gizli törenler sırasında kadın düşmanı Euripides’i suçladıklarını sahneye koymuştur. Roma’lıların tapındıkları Ceres Deme-ter’den pek farklı değildir. Oysa Demeter’le Anadolu’nun bereket tanrıçası Kybele arasında hemen de hiçbir ilişki kurulamaz. Demeter’e yazılmış birçok övgüler vardır. Bunların en önemlilerinden biri Homerik denilen bir hymnos’tur, biri de İskenderiye’n şair Kallimakhos’tandır.
Azra Erhat
Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 2003 .
Demeter’in de yatağına girdi Zeus.
Canlıları doyuran, tarlalar tanrıçasının.
Ak kollu Persephone’yi doğurdu Demeter,
yeraltı tanrısı Aidoneus
kaçırdı onu anasının koynundan
ve bilge Zeus bıraktı kızını ona.
Demeter ekinleri ve özellikle buğdayı simgeler, onun tek efsanesi mevsimleri simgeleyen bir efsanedir. Bu efsane Yunan dünyası-am daha çok buğday üreten bölgelerinde ge-İşmiş, tutunmuştur. En çok tapıldıgı yerler Eteusis ve Sicilya ovalarıdır, ama tapımına Girit’te, Trakya’da ve Peloponnesos’ta rastlanır.
Demeter tapımında da, efsanesinde de kızı Persephone’den ayrılmaz. Kimi zaman "Kore" (genç kız) adıyla anılan Persephone ile Demeter’e "iki tanrıça" denir. Persepho-ne’nin Aidoneus, yani yeraltı tanrısı Hades tarafından kaçırılması Demeter kültünün de merkezindedir, tanrıçanın Eleusis’te kutlanan myster’lerinde de bu efsanenin derin sırlarına ermekle Demeter erenleri arasına karışılırdı.
Bu efsaneyi E. Peterich’in "Küçük Yunan Mitologyası"nda (M. Eg. B. yayınları, çeviren S. Baydur) anlatıldığı gibi alalım:
"Persephone bir gün oyun arkadaşlarıyla birlikte çayırda çiçek toplarken birdenbire yer yarılmış, tanrı Hades arabasıyla dışarı çıkagelmiş, kızı yakaladığı gibi kaçıp gitmiş. Ümitsizlikten ne yapacağını bilmeyen tanrı ana, kızını araya araya bütün dünyada dolaşmadık yer bırakmamış. Sonunda her şeyi gören ve bilen güneş tanrı Helios Kore’nin bulunduğu yeri söylemiş. Bunun üzerine Demeter Olympos’tan kaçmış, yüreği sızlayarak ıssız bir yere çekilmiş. Onun küsmesiyle toprağın bereketi kalmamış, insanlar kıtlık tehlikesine uğramışlar. Zeus boşuna onu barıştırmaya çalışmış, boşuna Hades’ten kızı geri vermesini istemiş: Tanrı kadın yalvarmalara kulak vermiyor, kendisine Hades’in sunduğu nar meyvesini yemiş olan Persephone bu sevgi büyüsüyle yeraltı hâkimine bağlanmış bulunuyormuş. Bütün yalvarmalarının boşa gittiğini gören Zeus, Persephone’nin yılın üçte ikisini yani çiçek açma ve meyve zamanını, anası Demeter’in, geri kalan üçte birini, yani kışı da kocası Hades’in yanında geçirmesini kararlaştırmış. Böylelikle toprağa yeniden bereket gelmiş.
Sıkıntılarla dolu bu dolaşmaları sırasında Demeter bir kocakarı kılığına girmiş olarak Eleusis kralı Keleos’un evine uğramış. Kralın karısı Metaneira karşısındakinin tanrı olduğunu anlayamamış. Demeter’e oğlu Demo-phon’u bakmak, büyütmek üzere vermiş. Demeter bir tanrı besliyormuş gibi çocuğu nektar ve ambrosia ile beslemiş. Bir gün Metaneira sütnineyi çocuğu alevler içine tutarken yakalamış. Çok korkmuş olan kraliçeye tanrıça kim olduğunu söylemiş, büyük bir işi bozduğunu bildirmiş: Demophon alevler içinde bütün dünya bağlarından kurtulup temizlenerek tanrı olacakmış; şimdiyse bir ölümlü olarak kalmış.
Başka masallara göre, Demophon’un erkek kardeşi Triptolemos tanrının evlatlığıy-mış. Triptolemos kanatlan bulunan sihirli bir arabayla bütün dünyayı dolaşıyor, insanlara tarla bakımını ve Demeter tapımını öğreti-yormuş. Anlatıldığına göre, tanrı kadının kendisi Keleos’la oğullarına Eleusis’teki Demeter tapınağını kurmak öğüdünü vermiş. Bu tapınağın mysteria denilen gizli tapımı bütün eskiçağ boyunca büyük bir saygı görüyordu" (Eieusis, Keleos, Metaneira, Triptolemos).
Demeter’in İasion adlı bir ölümlüyle macerası da anlatılır. Bu macera tanrıçaların ölümlü erkeklerle sevişmelerine bir örnek olarak gösterilir (Od. V. 125) ve İasion’dan zenginliği, bolluğu simgeleyen Plutos adlı bir oğlu olur (İasion, Plutos).
Atina’da her ekim ayında yalnız kadınların katıldıkları "Thesmophoria" bayramı kutlanır ve iki tanrıçaya da "thesmophoriai" yani yasa getiren, insanlara doğal yasaları öğreten tanrıçalar denirdi. Aristophanes "Thesmophoria Bayramını Kutlayan Kadınlar" adıyla bir komedya yazarak, kadınların nasıl bu gizli törenler sırasında kadın düşmanı Euripides’i suçladıklarını sahneye koymuştur. Roma’lıların tapındıkları Ceres Deme-ter’den pek farklı değildir. Oysa Demeter’le Anadolu’nun bereket tanrıçası Kybele arasında hemen de hiçbir ilişki kurulamaz. Demeter’e yazılmış birçok övgüler vardır. Bunların en önemlilerinden biri Homerik denilen bir hymnos’tur, biri de İskenderiye’n şair Kallimakhos’tandır.
Azra Erhat
Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, 2003 .
