Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Anı

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Anı

'Anı'nın eski karşılığı 'hatıra'dır. Edebî bir tür olarak anı, bir kişinin aklının erdiği
dönemden itibaren görüp yaşadığı, kendisi ve toplum için önemli gördüğü olayları
ve durumlarıbelli bir sistem içinde yazıya döktüğü, genellikle, otobiyografik metin-
lere denir. Otobiyografi, kişinin yalnızca kendisiyle ilgili bilgileri verirken anı, hem
bireysel hem de sosyal anlamda bilgi içerir. Günlük tutan yazar, sıcağısıcağına o gü-
nün olay, yaşantıve düşüncelerini aktarırken; anıyazarı, tarih olmuş eski zamanla-
rın olaylarını belleğe ya da belgelere dayalı olarak ortaya koyar. Bu bakımdan anı
metinleri yalnızca hatırlanabilen, unutulmayan, kaydedilebilen olayları içerdiği
için tarihi aynen aksettirmekten uzaktır, büsbütün objektif olmasıbeklenemez. Top-
lumların sosyal hayatlarında anı aktarmak önemli bir gelenektir. Özellikle yaşlı in-
sanlar kendilerinden daha genç kimselere daha önce görüp geçirdiklerini, yaşadık-
ları ilginç olayları anlatırlar.
Anı yazma geleneği, Tanzimat döneminde, kimi devlet adamlarında batıdaki mes-
lektaşlarına olan özentiden başlamış ve giderek günümüze kadar gelmiştir.
Tanzimat öncesindeki şuara tezkireleri, menakıpname, siyer, vekayi'name, ga-
zavatname, fetihname, sefaretname gibi eserler bilinen anlamıyla birer anı eseri
olmasalar da bu türe özgü özellikleri taşırlar.
Anılar konuları itibariyle genellikle siyasî ve edebî olmak üzere iki kategoride de-
ğerlendirilmektedir. Bunlar kesin sınırlandırmalar değildir. Bir siyasî anı kitabında
edebî anılar da olabilmektedir. Kimi anıkitaplarıda toplum içinde belli özellikleriy-
le seçilmiş kişilerin portrelerinden oluşmaktadır. Halit Fahri Ozansoy Edebiyatçı-
larımız Geçiyor (1939), Yahya Kemal Beyatlı Siyasî ve Edebî Portreler (1968); Yusuf
Ziya Ortaç Portreler (1960); Hakkı Süha Sezgin Edebî Portreler'i (İstanbul 1997); Be-
şir Ayvazoğlu Defterimde 40 Suret (İstanbul 1996)... gibi.

1. Siyasî ve Askerî Konulu Anılar
Tanzimat'tan sonra anı yazma geleneği devlet yönetiminde bulunmuş önemli kişi-
ler arasında da yaygınlaştı.
1.1. Askerî Konulu Anılar
Afet İnan ******'ten Hatıralar (1950), ****** Hakkında Hatıralar ve Belgeler (1959);
Falih Rıfkı Atay ******'ün Bana Anlattıkları (1955), ******'ün Hatıraları (1965),
Çankaya (1969); Celal Bayar, Şevket Süreyya Aydemir Suyu Arayan Adam (1959); İs-
met Kür Anılarıyla ****** (1965); Ali Fuat Cebesoy Sınıf Arkadaşım ****** (1997);
Hilmi Yücebaş ******'ün Nükteleri-Fıkraları-Hatıraları (1963); Ahmet Cevat Emre
İki Neslin Tarihi (1960); Nadir Nadi Perde Aralığında (1965); Erdal Öz Deniş Gezmiş
Anlatıyor (1976); Safa Güner Köy Enstitüleri Hatıraları (1963); Yakup Kadri Karaos-
manoğlu Zoraki Diplomat (1955). Politika'da 45 Yıl (1968); Samet Ağaoğlu Strazburg
Hatıraları (1933), Babamdan Hatıralar (1939), Aşina Yüzler (1965)... Ahmet Ağaoğlu
Serbest Fırka Hatıraları(2. baskı, 1969); Erdal İnönü Anılar ve Düşünceler; Rauf Denk-
taşRaufDenktaş'ın Hatıraları(4 cilt, 1996); Emre Kongar Ben Müsteşarken(1996); Gül-
sün Bilgehan Mevhibe İnönü'nün Anıları, Milliyet, 08.03.1998...
1.2. Hariciye ve Elçilik Anıları
Ülkemizi yurt dışında temsil eden, yurt dışı görevlerinde bulunan bazı kişiler ora-
daki kimi ilginç gözlem ve izlenimlerini yazıya dökmüşlerdir. Ali Fuat Cebesoy
Moskova Hatıraları (1955); Feridun Cemal Erkin Dışişlerinde 34 Yıl (1980); Zeki Ku-
neralp Sadece Diplomat (1982)...
1.3. Cezaevi ve Avukat Anıları
Ülkemizde belli dönemlerde özellikle aydınlar, sanatçılar, edebiyatçılar ve politika-
cılar zaman zaman tutuklanmışlardır. Onlar hapishanede yaşadıklarını, yargılan-
malarısırasında başlarından geçenleri, çektikleri sıkıntılarıve bu tür kişilerin dava-
larını üstlenen avukatlar gözlem ve izlenimlerini anı biçiminde yazmışlardır: Ne-
cip Fazıl KısakürekCinnet Mustatili(1955), YılanlıKuyudan(1970); Bediî FaikHapis-
hane Notları (1958); Halikarnas Balıkçısı Mavi Sürgün (1971); Aziz Nesin Bir Sürgü-
nün Anıları (1971); Nazlı Ilıcak Allah Kurtarsın (1987); Zeynep Oral Bir Ses (1987);
Sevgi Soysal Yıldırım Bölge Kadınlar Koğuşu (1976)...

2. Edebiyat ve Sanat Konulu Anılar
Tanzimat döneminden sonra pek çok sanatçı ve yazar, özellikle olgunluk yaşların-
da siyasî, sosyal, edebî, kültürel alanlardaki düşünce, gözlem ve izlenimlerini, eser-
leriyle ilgili açıklamaları yazmışlardır.
2.1. Edebiyat Konulu Anılar
Refik Halit Karay İstanbul'un İç Yüzü (1920), Üç Nesil-Üç Hayat (1943); Ercüment
Ekrem Talu Dünden Hatıralar (1945); Nihat Sami Banarlı Yahya Kemal Yaşarken
(1959), Hilmi Yücebaş Yedi Şairden Hatıralar (1960); Yusuf Ziya Ortaç Portreler
(1960); Oktay Akbal Şair Dostlarım (1964); Zekeriya Sertel Mavi Gözlü Dev (1968),
Nazım Hikmet'in Son Yılları(1979); Orhan Kemal Nazım Hikmet'le Üçbuçuk Yıl (1965);
Mehmet Seyda Edebiyat Dostları(1970), Çocukluk Yılları(1980);Mehmet Başaran Ya-
saklı (1987); Mehmet Kemal Acılı Kuşak (1968); Demir Özlü Sürgünde 10 Yıl; Ömer
Faruk Toprak Duman ve Alev(1969);Sabiha Sertel Roman Gibi(1969); Aziz NesinBir
Sürgünün Anıları(1971), Poliste(1967)... Halide Nusret ZorlutunaBir Devrin Romanı
(1978); Meral TolluoğluBabam Nurullah Ataç(1980); Talip ApaydınBozkırda Günler
(1952), Karanlığın Kuvveti (1967), Akan Sulara Karşı (1985); Hikmet Erhan Bener Bü-
rokratlar(1978-79); Muzaffer Buyrukçu ArkadaşAnılarında Orhan Kemal(1984);Rıfat
IlgazYokuşYukarı(1982), Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra(1986); Hasan İzzettin Dinamo
6-7 Eylül Kasırgası (1971), 2. Dünya Savaşında Edebiyat Anıları (1984); Baki Süha Edi-
boğlu Bizim Kuşak ve Ötekiler (1968); Samim Kocagöz Bu Da Geçti Ya Hu (1992); Me-
lih Cevdet AndayAkan Zaman Duran Zaman(1984); Ahmet Hamdi Tanpınar"Cahit
Sıtkı'ya Dair Hatıralar", Edebiyat Üzerine Makaleler (1969)...
2.2. Tiyatro ve Tiyatro Sanatçıları İle İlgili Anılar
Kimi tiyatro yazar ve sanatçıları da meslek hayatları boyunca başlarından geçen il-
ginç olayları kaleme almışlardır. Hafi Kadri Alpman Ahmet Fehim Bey'in Hatıraları
(1976); Vasfi Rıza ZobuO Günden Bu Güne(1977),Uzun Hikâyenin Sonu(1990);Halit
Fahri Ozansoy Şehir Tiyatrosunun 50. Yılı Darülbedayi Devrinin Eski Günlerinde
(1964); Haldun DormenSürç ü Lisan Ettikse(1977); Gülriz SururîKıldan İnce Kılıçtan
Keskince (1978); Mücap Ofluoğlu Bir Avuç Alkış (1985)...
3.3. Basın Anıları
Basın çalışanlarının, yazar ve muhabirlerinin anıları vardır: Ahmet Rasim Muhar-
rir, Şair, Edip (1926, 1980); Ahmet İhsan (Tokgöz) Matbuat Hatıralarım (1930-1931);
Yusuf Ziya Ortaç Bizim Yokuş (1966); Necip Fazıl Kısakürek Babıali (1975); Ve-
dat Nedim Tör Yıllar Böyle Geçti (1976)...
3.4. Eğitim ve Öğretmenlik Anıları
Eğitimciler ve öğretmenler, meslekleri gereği yurdun pek çok yerinde bulunarak
ülke çocuklarınıve toplumu eğitme sorumluluğunu üstlenmişkişilerdir. Dolayısıy-
la eğitimciler birçok sorun, kişi ve gruplarla gerektiğinde mücadele eden kişilerdir.
Kimi eğitimciler önemli olaylara tanıklık etmiş olan hayatlarını kaleme almışlardır:
Hıfzırrahman Raşit Öymen Mektepçiliğin Kâbesinde İntibaât ve Tahassüsat (1926);
Şevket Süreyya Aydemir Toprak Uyanırsa (1963); Fikret Madaralı Ekmekli Dönemeç
(1965); Enver Demir Bir Öğretmenin Defterinden 41 Yılın Hikâyesi (1968); M. Rauf
İnan Bir Ömrün Öyküsü (1986); Kemal Kurdaş ODTÜ Yıllarım (1998)...
Bu sınıflamanın dışında birkaç örnek: Abdülhak Şinasi HisarGeçmişZaman Köşkle-
ri (1956), Geçmiş zaman Fıkraları (1958)... Nahit Sırrı Örik Eski Zaman Kadınları Ara-
sında (1958); Halit Fahri Ozansoy Eski İstanbul Ramazanları (1968); Malik Aksel Re-
sim Sergisinde Otuz Gün (1943); Samiha Ayverdi Bir Dünyadan Bir Dünyaya (1974),
Hatıralarla Başbaşa (1977), Hey Gidi Günler Hey (1989); Esin Afşar Anılar Yanıltır mı?
(1995); Halit Kıvanç Hadi Anlat Bakalım Anılar 1 (1998)...