Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme

Deneme dilinde çeşitli bilim, felsefe ve sanat dallarına ait terimlere yer vermek-
ten ziyade halk çoğunluğunun ortak günlük konuşma dilinin düşünce diline dö-
nüştürülmesi çabasıhâkimdir. Denemede bilimsel yazılardaki kuruluk ve şematik-
lik bulunmaz. Düşünce, şiirsel, akıcı, samimî bir üslûpla sunulur. Bu bakımdan de-
neme yazılarının geniş halk yığınlarınca kolayca ve rahatlıkla okunabilme özelliği
vardır. Deneme yazarıyazısınıyazarken bir anlamda kendi kendisiyle diyalog için-
dedir. Kendi zihinsel âleminde düşünce temrinleri yapar.
Nurullah Ataç bu konuda şöyle der: "Yazıdilinin konuşma dilinden başka olmasınıiste-
yen dar görüşlüler dilediklerince tepinsinler, devrik tümce giriyor, girdi yazıdiline. Ben iste-
diğim için değil, çağımız istediği için. Genci de ona gidiyor, yaşlısıda. Yaşsızlar vardır, yaş-
sız, çağsız, tatsız tuzsuz, ölü gibi yaşayanlar, bir onlar gitmiyor, gidemiyor konuşma diline.
Konuşma dili, devrik tümce, yarının canlı, güzel ışıklıTürkçesi. Onun geldiğini göremeyen-
ler, sezemeyenler kendilerine ağlasınlar!" (Nurullah Ataç, Günce, TDK Yayınları, Ankara
1972, s. 306).Tanzimatta bir süre gazete ve dergilerde "musâhabe" üst başlığıaltında
deneme benzeri yazılar yazılmıştır. Ahmet Haşim Bize Göre (1928), Gurebahane-i
Laklakan (1928); Refik Halit Karay Bir Avuç Saçma (1939), Bir İçim Su (1931), İlk
Adım (1941), Üç Nesil Üç Hayat (1943), Makyajlı Kadın (1943), Tanrıya Şikâyet (1944);
Falih Rıfkı Atay Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmak (1953), Çile (1955), İnanç (1965),
Pazar Konuşmaları (1966), Kurtuluş (1966), Bayrak (1970) gibi kitaplarını saymak
mümkündür.

1. Konuları Bakımından Denemelerin Sınıflandırılması
Türk edebiyatında deneme türünde verilmişürünler genel konularıitibariyle sınıf-
landırılabilir
1.1. Sanat ve Edebiyat Konulu Denemeler
Sanat ve edebiyat konulu denemelerin çoğu sistematik olmayan öznel birer eleştiri
yazısı niteliğindedir. Onun için Türk edebiyatında deneme ile eleştiri birbirinden
ayrılmayacak ölçüde iç içe geçmiş gibidir. Bizim burada deneme olarak aldığımız
pek çok örnek, aynı zamanda birer eleştiri yazısı olarak da görülebilir.
1.1.1. Şiir
Bu bölümde yer alan denemeler, bütünüyle olmasa da ağırlıklıolarak şiir türüyle il-
gili olan ürünlerdir; birkaç örnek: Mehmet Salihoğlu Gün Işığına Çıktıkça (1975);
Cemal Süreya Şapkam Dolu Çiçekle (1976); Oktay Akbal Önce Şiir Vardı; İsmet
Özel Şiir Okuma Kılavuzu (1980); Enis Batur Şiir ve Cinayet (1979)...

1.1.2. Manzum-Mensur Karışık Edebî Türlerle İlgili Denemeler
Sanat ve edebiyat konulu deneme eserlerinin çoğu, şiir, hikâye, roman gibi değişik
türleri içeren çalışmalardan oluşmaktadır. Vedat Günyol Dile Gelseler (1966); De-
nemeler Eleştiriler (1964); Ahmet Hamdi Tanpınar Edebiyat Üzerine Makaleler (1969);
Peyami Safa Sanat Edebiyat Tenkit (1970); Bedri Rahmi Delifişek (1975); Mehmet
Kaplan Büyük Türkiye Rüyası (1969); Oktay Akbal Konumuz Edebiyat (1968), Yaz-
mak Yaşamak (1972), İstinye Suları (1973), Vatan Mahzun Ben Mahzun (1983)... Yedi
Meş'aleciler arasında yer almış olan Cevdet Kudret Bir Bakıma (1977); Memet
FuatDüşünceye Saygı(1968), ÇağınıGörebilmek (1982), UnutulmuşYazılar (1986), Ko-
nuşan Toplum (1996), Dağlarda Yüreğim (1996),Özgünlük Avı (1996)... Şiiriyle tanın-
mış olan Sezai Karakoç Edebiyat Yazıları I, II, III, (1982), (1986), (1996); Hilmi Yavuz
Denemeler Karşı Denemeler (1988), Yazın Üzerine (1987); Suut Kemal Yetkin Edebi-
yat Konuşmaları (1944), Edebiyat Üzerine (1952), Günlerin Götürdüğü (1958); Nihad
Sami BanarlıŞiir ve Edebiyat Sohbetleri (1982); Fethi Naciİnsan Tükenmez (1956), Ede-
biyat Yazıları (1976); Nermi Uygur İnsan Açısından Edebiyat (1969); Adalet Ağaoğlu
Başka Karşılaşmalar (1997); Mehmet Kemal Denemeler Elemeler (1997); Melih Cevdet
Anday Yiten Söz (1992).

1.1.3. Dil Konulu Denemeler
Bu konuda yazılmışdenemeler; dil felsefesi, dilin güncel sorunları, eski dil, yeni dil,
uydurmacılık, öztürkçecilik, yaşayan dil, halkın konuşma dili, kültür dili gibi tartış-
maları ele alınır. Dilin sadeliği; günlük hayatta, sosyal ilişkilerde ve sanat eserlerin-
deki önemini ele almaktadırlar.
• Öz Türkçecilik Akımını Savunanlar : Bu düşünceyi savunan başlıca yazar-
lar ve eserleri şunlardır : Suat Yakup Baydur Dil ve Kültür (1952), Sebati Ata-
man'ın, Dil Çıkmazı (1981); Emin Özdemir Öz Türkçe Üzerine (1969); Berke
Vardar Dil Devrimi Üstüne (1977) ve Tahsin Yücel'in Tartışmalar (1994)...
• Milletin Canlı Konuşma Dilini Savunanlar : Mehmet Kaplan Kültür ve Dil
(1982); Nihad Sami Banarlı Türkçenin Sırları (1972); Peyami Safa Osmanlıca -
Türkçe - Uydurmaca (1970); Necmettin HacıeminoğluTürkçenin Karanlık Günle-
ri (1972); Ahmet Bican Ercilasun Dilde Birlik (1984)...
• Dili Felsefî ve Kültürel Boyutuyla İrdeleyenler : Nermi Uygur Dilin Gücü
(1962); Aydın Köksal Dil ile Ekin (1980); M.Bedri Gültekin Türkçenin Dünü ve
Yarını (1983) ...

1.1.4. Felsefe Konulu Denemeler
Bu gruba giren denemeler, genellikle felsefe eğitimi görmüşve bu alanda çalışan bi-
lim adamları tarafından yazılmaktadır. Nurettin Topçu Kültür ve Medeniyet (1970),
İradenin Davası (1968); Nusret HızırFelsefe Yazıları (1976, Türk Dil Kurumu 1977 De-
neme Ödülü), Geride Kalanlar (1987); İsmail Tunalı Denemeler (1980)...

1.1.5. Şehir Konulu Denemeler
Günümüzde Türk edebiyatında ilk örnekleri şehrengizlerdir. İlk şehrengiz XVI.
yüzyılda Mesihî tarafından yazılmıştır. Kimi denemeciler, gezip gördükleri, ya-
şadıkları şehirlerin tarihi, kültürü, gelenekleri, mimarîsi... üzerindeki görüşlerini
kaleme almışlardır: Yahya Kemal BeyatlıAziz İstanbul (1964); Nihad Sami Banarlı
İstanbul'a Dair (1986);Samiha Ayverdiİstanbul Geceleri (1971); Mitat Enç Uzun Çar-
şı'nın Uluları (1997 Antep'i anlatır); Hilmi YavuzŞehirlerin İskeleti (1988), Beşir Ay-
vazoğlu Şehir Fotoğrafları (1997); Cengiz Bektaş Mimarlıkta Eleştiri (1967) ...

1.1.6. Sosyal ve Siyasî Konulu Denemeler
Siyasetçiler, gazeteciler, siyaset üzerine gözlemci ve izleyici olarak düşünce üreten-
ler hem güncel hem de evrensel nitelikli siyasal ve sosyal konularla ilgili düşüncele-
rini, kimi zaman, deneme türünde yazmışlardır: Oktay Akbal ****** Yaşadı mı
(1975); Vedat Nedim Tör Kemalizmin Dramı (1979); Nadir Nadi ****** İlkeleri Işı-
ğında Uyarmalar (1961), Olur Şey Değil (1981), Ben ******çü Değilim (1982); Sey-
fettin Bulut Gençliğin Arayışları (1996); Hülya Yakut Üstündağ Sezgiler (1996)...

1.1.7. Psikoloji Konulu Denemeler
Psikoloji biliminin verileri ışığında insanların gündelik ruhsal sorunlarıyla ilgili dü-
şünceler işlenir. Bu tür çalışmalarDoğan Cüceloğluİnsan İnsana ,Sefa SaygılıStrese
Son (1996); Suna Tanaltay Sevdikçe, Çocuklar Ağlamasın, Gençlik Sevgidir, Ben Sev-
giyim, Yaşam Nehri.

1.1.8. Kadın Konulu Denemeler
Özellikle kadın yazarlar, feminizm akımının da etkisiyle kadınların sorunlarını,
sosyal ve siyasî haklarını dile getiren denemeler yazmaktadırlar. Duygu Asena
Kadının AdıYok (1987); Esra Nuray SezerBir Genç Kız Yetişiyor (1997);Gülay Atasoy
Aile Huzuru (1994)...

1.1.9. Karışık Konulu Denemeler
Tarih, kültür, gündelik hayat, sanat, uygarlık gibi alanlara ait değişik pek çok konu-
da deneme yazılabilir: Ahmet HaşimBize Göre, Gurabahane-i Laklakan; Ahmet Ham-
di Tanpınar Yaşadığım Gibi; Cemil Meriç Bu Ülke (1974), Mağaradakiler (1978), Kırk
Ambar (1980); Selahattin Batu (1905-1973) İnsan ve Sanat (1945); Ali Nihad Tarlan
Kuğular (1970); Salah Birsel Kendimle Konuşmalar (1969), Salah Bey Tarihi, 1001 Gece
Denemeleri; Enis Batur Alternatif Aydınlar (1985), Saatsiz Maarif Takvimi (1995)... Sa-
bahattin Eyüboğlu Mavi ve Kara (1961), Sanat Üstüne Denemeler (1974); Ruşen Eşref
Ünaydın Ayrılıklar (1923), Boğaziçi Yakından (1938); Yakup Kadri Karaoosmanoğ-
lu Erenlerin Bağından (1922), Okun Ucundan (1940), Ergenekon (1929), Alp Dağların-
dan (1942); Cevdet Kudret Benim Oğlum Bina Okur (1983); Azra Erhat Sevgi Yöne-
timi (1978); Nermi Uygur Güneşle (1969) Yaşama Felsefesi (1981), Kültür Kuramı
(1984)... Ferit Edgü Ders Notları (1978. 1979 Türk Dil Kurumu deneme ödülü), Yaz-
mak Eylemi (1980); Yusuf Çotuksöken Denemenin Kıyılarında (1992); Doğan Hızlan
Güncelin Çağrısı (1997); Ahmet Altan Geceyarısı Şarkıları (1996); Ahmet Turan Al-
kan, Yatağına Kırgın Irmaklar (1998)...